შიდა ქართლის ონომასტიკური მასალები ოსმალური დოკუმენტების მიხედვით (,,თბილისის ვილაიეთის დიდი დავთარი“)
DOI:
https://doi.org/10.52340/PUTK.2025.29.07საკვანძო სიტყვები:
თბილისის ვილაიეთის დიდი დავთარი, შიდა ქართლი, ფრონის ხეობა, ტოპონიმები, ანთროპონიმებიანოტაცია
წინამდებარე სტატიაში წარმოდგენილია შიდა ქართლის ონომასტიკური მასალები. კვლევა ემყარება 1728 წლის „თბილისის ვილაიეთის დიდ დავთარში“ ფრონის ხეობის ტოპონიმებისა და ანთროპონიმების ანალიზსს. დოკუმენტი შედგენილია აღმოსავლეთ საქართველოში მოვლენილი თურქი მოხელეების მიერ, რომლებიც მიზნად ისახავდნენ გადასახადების დაკისრების მიზნით მოსახლეობის ზუსტი რაოდენობის გარკვევას.
დავთარში აღწერილია დვანის, ფცისა და ალის ფრონის 53 სოფელი: საღვალაშენი, არადეთი, წვერი, ბრეთი, დირბი, დვანი, ტოლეთუბანი, ავნევი, წუნარი, თურმანეული, ბეყმარი, ნული, მალდა, წურბისი, ყორნისი, ერკნეთი. ბერძენაული, ფცა, ტკოცა, ავლევი, მძვივლეთი, თამარაშენი, ცერონისი, აბისი, საციხური, ჭვირნისი, ბალითი, ქალითი, ფათქინეთი, წირეთი, ატუცი, ურმისხელი, ღარისთავი, შინდარა, სურნისი, თიღვა, ძაღინა, ხტანე, თერუგვანი, ახალშენი, ხუნდისუბანი, ოქონა, კნოლე, სომანეთი, ვაყა, სათივე, ბრილი, დომაცხო; ქინძათი, ალი, უწლევი, ულუმბა.
პიროვნული სახელების ანთროპონიმული სურათი ძირითადად ორწევრიანია: 1. სახელი + მამის სახელი (დიმიტრი ძე გიორგისა); 2. სახელი + ძმა (თამაზა ძმა მისი); 3. სახელი + ძე (გიორგი ძე მისი). იშვიათად პირსახელთან ერთად გვხვდება წოდებაც (აზნაური, თავადი...).
მარტივი სახელები ბოლოვდებიან ხმოვანზე ან თანხმოვანზე: გიორგი, შიო, ლაზარე, საბა, ბარამ, სიმონ, ელიოზ... თანხმოვანფუძიანი სახელები ხშირად წარმოდგენილია ფუძის ფუძის სახით: ზაალ, ბარამ, სიმონ...
პირთა სახელები წარმოქმნილია მოფერებით-კნინობითობის აფიქსებით: -აი (ონია, ხოსია), -უნა (დათუნა, ბაბუნა), -უკა (მამუკა, ბერუკა), -იტა (ოსიტა, კარსიტა), -იკა (დათიკა, ხახაჯიკა), -ინა (კოგინა, ბერდინა), -ა (მახარა, ზაქარა), -ილა (გოკილა, კოკილა..), -უა (ბაჩუა, ადუა).
იშვიათად გვხვდება რთული ანთროპონიმები: სულხანისი, ხახაჯიკა, ავბერდა, მამისიმედი...
კნინობითობის აფიქსით ნაწარმოები სახელები უმეტესად გვხვდება ნათესაობით ბრუნვის ნიშნით და -ა, -ი მავრცობით: აკაკისა, დავითისი...
დოკუმენტში ცალკეა აღწერილი სოფელ ძაღინაში ებრაული დასახლება. 170 პირსახელი წარმოდგენილია ქართული მოდელით: სამკალა, იოსებ, იაკობ, აბრამა, ისჰაკა, ავრამა, მოშია დავით, ჯახანა...
სოფლების სახელწოდებებისა და ანთროპონიმების სტრუქტურული ელემენტები და მაწარმოებელი საშუალებები შეესაბამება ქართული ენის ზოგად მოდელს და გამოხატავს იმ ტენდენციებს, რომლებიც სალიტერატურო ენისა და დიალექტებისათვის არის დამახასიათებელი. ადგილის სახელწოდებად არ გვხვდება სხვა ენობრივი კოლექტივისათვის დამახასიათებელი ნორმები. ონომასტიკური მასალები გვაძლევს საინტერესო ცნობებს ებრაული და თურქული ანთროპონიმებისა და თბილისის ვილაიეთში შემავალი ქართული სოფლების მოსახლეობის მდგომარეობის შესახებ.
წყაროები
Bagrationi 1941: Bagrationi V., Description of the Kingdom of Georgia (Geography of Georgia). Tbilisi, 1941.
Bagrationi 1980: Bagrationi I., Description of Kartl-Kakheti. Toponymy, II. Tbilisi, 1980.
Chikobava 2008: Chikobava Arn., Grammatical Analysis of Chanuri. Works, III. Tbilisi, 2008.
Dzidziguri 1970: Dzidziguri Sh., Georgian Dialectological Research. Tbilisi, 1970.
Dzotsenidze 1973: Dzotsenidze K., Upper Imeretian speech,. Linguistic Review and Texts. Tbilisi, 1973.
Gurgenidze 2017: Gurgenidze N., On anthroponyms of oriental origin in the "Big Book of the Tbilisi Province of 1723". The Middle East and Georgia, X. Tbilisi, 2017.
Jikia... 2009: The Detailed Register of Tbilisi Province” of 1728. The Ottoman text with Georgian translation, introduction, research and facsimiles was prepared for publication by S. Jikia and N. Shengelia. Tbilisi, 2009.
Jorbenadze 1993: Jorbenadze B., Onomastic Gulani. Tbilisi, 1993.
Kakhadze 1953: Kakhadze O., Kartli of the Ateni and Tsedisi Valleys. Iberian-Caucasian Linguistics, IV. Tbilisi. 1953.
Koberidze 2014: Koberidze M., Toponymy of the Prones Valley. Yearbook, VI. Kutaisi, 2014.
Koberidze 2024: Koberidze M., Position and Function of Extending Vowels in Shida Kartli. Tbilisi, 2024.
Mamistvalishvili 2013: Mamistvalishvili E., The Great Book of the Tbilisi Province of 1728 About Some Jewish Settlements. Proceedings of the Georgian-Turkish Multidisciplinary Conference. Gori, 2013.
Rukhadze 2008: Rukhadze Gr., Unified Dictionary of the Old Georgian Language. Tbilisi, 2008.. http://www.nplg.gov.ge/saskolo/index.php?a=term&d=44&t=40281. Accessed: 24.08.2025.
Shanidze 1980: Shanidze A., Works in Twelve Volumes. Volume III. Tbilisi, 2008.
Takaishvili 1907: Takaishvili E., Archaeological Travels and Notes. Book I. Tiflis, 1907.
